علوم قرآنى و سير تاريخى نگارش‏هاى آن
نويسنده: حسين جوان آراسته
منبع:درسنامه علوم قرآني
علوم قرآنى، به مجموعه‏‌اى از علوم اطلاق مى‏گردد كه براى فهم و درك قرآن مجيد به عنوان مقدمه فراگرفته مى‏شوند. به بيان ديگر، مباحثى كه قبل از تفسير قرآن و فهم آيات الهى، آشنايى با آنها براى هر مفسر و محققى لازم است، مجموعه مباحث علوم قرآنى را تشكيل مى‏دهند. زرقانى در تعريف آن مى‏گويد:
مباحثى است متعلق به «قرآن‏» از جهت نزول قرآن، ترتيب، جمع، كتابت، قراءت، تفسير، ناسخ و منسوخ و نظاير اينها (1) .
روشن است كه چنين تعريفى از علوم قرآنى حد و مرز مشخصى را براى مسائل قابل طرح در اين علم بيان نمى‏كند و از اين روست كه بعضى، شمار انواع اين علوم را پنجاه، برخى هشتاد و عده‏اى چهارصد و يا حتى بيشتر از آن ذكر نموده‏‌اند (2) . در حقيقت، دليل عمده اين اختلاف، نحوه نگرش آنان به قرآن از جوانب مختلف و شيوه تقسيم‏‌بندى مباحث آن به صورت‏هاى متفاوت بوده است. به عنوان مثال، بدرالدين محمد بن‏ عبدالله زركشى در البرهان فى علوم القرآن فهرست انواع علوم قرآنى را در 47 قسمت تنظيم نموده (3) ; در حالى كه جلال الدين سيوطى نيز، كه به پيروى از زركشى تقسيمات خود را به «نوع‏» تعبير نموده، رقم انواع را به هشتاد رسانيده است. (4)
اهتمام و عنايت مسلمانان از صدر اسلام و اشتياق شديد آنان به قرآن به عنوان وحى آسمانى و معجزه جاودانى باعث‏ شد تا از همان قرن نخست بزرگانى از صحابه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و پس از آنان علما و دانشمندان اسلامى در زمينه‏‌هاى مختلف تفسير و مسائل مربوط به قرآن توجه ويژه‌‏اى را نشان دهند.
به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنى، در ميان صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله على بن ابى‏طالب عليهما السلام از پيشگامان و طلايه‌‏داران تفسير و علوم قرآنى بوده و حتى شخصيتى چون ابن عباس تفسير قرآن را از ايشان آموخته است. (5)
جلال الدين سيوطى مى‏گويد:
در ميان خلفا كسى كه بيشترين مطلب را در زمينه علوم قرآنى روايت كرده، على بن ابى‏طالب است. (6)
عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود و ابى بن كعب بن قيس نيز از جمله كسانى هستند كه جايگاه رفيع در تفسير و قراءت قرآن داشته‏‌اند و ديگران قرآن را از آنان فرامى‏گرفتند.
دوره تدوين تفسير و مباحث قرآنى از قرن دوم آغاز مى‏گردد و از اين زمان به‌‏بعد دانشمندان فراوانى در خدمت تاليفات قرآنى قرار مى‏گيرند. ما در اين مختصر، ابتدا به‌‏ذكر نام برخى از نويسندگان علوم قرآنى كه هر يك در تدوين‏‌علمى از علوم قرآنى پيشگام بوده‌‏اند، پرداخته آن‏گاه سيرى اجمالى در نگارش‏هاى علوم قرآنى خواهيم‏‌داشت.

پيشگامان تدوين علوم قرآنى

يحيى بن يعمر (م‏89ق.) كتابى در قراءت نگاشته است. (7)
حسن بصرى (م‏110ق.) نويسنده نزول القرآن و عدد آى القرآن.
عبد الله بن عامر يحصبى (م‏118ق.) نويسنده كتب اختلاف مصاحف الشام و الحجاز و العراق و المقطوع و الموصول.
عطاء بن ابى‏مسلم ميسرة الخراسانى (م‏135ق.) اولين نويسنده در ناسخ و منسوخ.
محمد بن سائب كلبى (م‏146ق.) آغازگر تدوين احكام القرآن. (8)
ابان بن تغلب(م‏141ق.)نخستين مؤلف در علم قراءت، معانى قرآن و غريب القرآن.
خليل بن احمد فراهيدى (م‏170ق.) مبتكر و مؤلف در نقط و رسم. (9)
على بن عبدالله سعدى در تاليف اسباب النزول و محمد بن جنيد (م‏281ق.) در امثال القرآن گوى سبقت را از ديگران ربوده‏‌اند. (10)
محمد بن يزيد واسطى (م‏306 يا 309ق.) پيشقدم در تدوين كتابى با عنوان اعجاز قرآن بوده كه امروزه از ميان رفته است. (11)
برخى از قرآن‌‏شناسان، على بن مدينى و ابوعبيد قاسم بن سلام را، كه هر دو از دانشمندان قرن سومند، به ترتيب، پيشگام در تدوين اسباب النزول و ناسخ و منسوخ دانسته‌‏اند. (12)

سير تاريخى نگارش‏ها در سده‏هاى مختلف


يحيى بن يعمر (م 89ق.) به او كتابى در قراءت را نسبت داده‌‏اند.

حسن بصرى (م 110ق.)، عبدالله بن عامر يحصبى (م 118ق.)، عطاء بن ابى‏مسلم ميسرة الخراسانى (م 135ق.)، ابان بن تغلب (م 141ق.)، محمد بن سائب كلبى (م 146ق.)، حسين بن واقدى مروزى (م‏151ق.)، خليل بن احمد (م‏170ق.).

يحيى بن زياد، معروف به فراء (م 207ق.) مؤلف معانى القرآن و كتب ديگر، محمدبن‏‌جنيد (م 281ق.) صاحب امثال القرآن، محمد بن مسعود عياشى داراى تاليفات بسيار و از جمله، تفسيرى معروف به نام خودش، قاسم بن سلام (م 224ق.) مؤلف الناسخ و المنسوخ، القراءات و فضائل القرآن.

محمدبن يزيد واسطى (م 306 يا 309ق.) مؤلف اعجاز قرآن، ابوعلى كوفى (م‏346ق.) صاحب فضائل القرآن، ابن جرير طبرى (م 310ق.) صاحب تفسير معروف، ابوبكر بن قاسم انبارى (م 328ق.) نويسنده عجائب علوم‌‏القرآن، سيد شريف رضى (م 406ق.) نويسنده تلخيص البيان فى مجازات القرآن.
ابن‌‏نديم در كتاب الفهرست‏‌ خويش نام بسيارى از دانشمندان و كتب آنان را كه تازمان او، يعنى قرن‌‏چهارم، در زمينه‏‌هاى قرآنى وجود داشته است، ذكر نموده كه خود گوياى كثرت تاليفات در زمينه‌‏هاى مختلف است و ما تنها به‏ ذكر ارقام و اعداد آن اكتفا مى‏كنيم.
تفسير، حدود 45 كتاب .
معانى القرآن، بيش از 20 كتاب.
لغات القرآن، 6 كتاب.
قراءات، بيش از 20 كتاب.
النقط و الشكل للقرآن، 6 كتاب.
متشابه القرآن، 10 كتاب.
ناسخ القرآن و منسوخه، 18 كتاب. (13)
از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‏‌تر مورد عنايت دانشمندان قرار گرفت و تاليفات قرآنى رو به افزايش نهاد.
گفتنى است كه اصطلاح علوم قرآنى، آن گونه كه فعلا رايج است، با آن چه در سده‌‏هاى نخستين مصطلح بود، متفاوت ‏است. علوم قرآنى، در گذشته‏ بر مباحث تفسيرى قرآن نيز اطلاق مى‏شد. در واقع، علم تفسير، علمى از علوم قرآنى بوده است، همانند علم اعجازقرآن، علم تاريخ‏قرآن، علم ناسخ و منسوخ و... ، اما به ‏تدريج كثرت و تنوع مباحث ‏سبب شد ميان مباحث علوم قرآنى و علم تفسير نوعى مرزبندى به‏ وجود آيد. (14)
زرقانى مى‏گويد:
معروف ميان نويسندگان فن علوم قرآنى اين است كه اولين زمان ظهور اين اصطلاح، قرن هفتم است; ولى در دارالكتب المصرية به كتابى از على بن ابراهيم بن سعيد، مشهور به حوفى (م‏430ق.) برخوردم به نام البرهان فى علوم القرآن در سى مجلد، كه پانزده مجلد آن فعلا موجود است. بنابراين، ما مى‏توانيم تاريخ اين فن را آغاز قرن پنجم بدانيم. (15)
وى پس از بحثى در تاريخچه علوم قرآنى چنين نتيجه ‏گيرى مى‏كند:
علوم‏ قرآنى، به ‏صورت يك فن از اواخر قرن چهارم به ‏دست ابراهيم ‏بن‏ سعيد حوفى به وجود آمد و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م‏597ق.) و سخاوى (م‏641ق.) و ابوشامه (م‏665ق.) پرورش يافت. در قرن هشتم به همت زركشى و در قرن نهم با تلاش كافيجى و جلال الدين بلقينى به كمال خويش رسيد. آن‏گاه در پايان قرن ‏نهم و آغاز قرن دهم، سيوطى تك‏سوار اين ميدان، آن را به جنبش و اهتزاز درآورد. (16)
تدوين جامع انواع علوم قرآنى، از قرن هشتم با تاليف كتاب البرهان فى علوم القرآن اثر زركشى آغاز مى‏گردد. جامعيت كتاب وى در زمينه انواع علوم قرآنى تا آن زمان بى‏سابقه بود، به ‏گونه‏ اى كه سيوطى ضمن انتقاد از پيشينيان خود به جهت عدم تدوين كتابى جامع در زمينه انواع علوم قرآنى، پس از مطالعه البرهان اظهار سرور و شادمانى نموده خود نيز به تاليف كتابى مبسوط در همين زمينه مصمم مى‏گردد. (17)
كتاب الاتقان فى علوم القرآن، نوشته جلال الدين سيوطى (م‏911ق.)، از جمله مهم‏ترين منابع علوم قرآنى است. يكى از منابع مهم سيوطى در اين اثر، خود كتاب البرهان بوده است.
پس از الاتقان رشد و بالندگى نگارش و تدوين علوم قرآنى تا مدت‏ها متوقف گرديد، بيشتر نگارش‏هاى علوم قرآن، تنها در زمينه‏هايى خاص صورت گرفته از شدت آهنگ گرايش به علوم قرآنى كاسته شد.
خوشبختانه در قرن اخير دانشمندان فراوانى در زمينه‌‏هاى مختلف علوم قرآنى تاليفات گران‌سنگى عرضه نموده‌‏اند كه به بعضى از آنها اشاره مى‏شود:
علامه مجاهد محمد جواد بلاغى، در مقدمه تفسير خويش آلاء الرحمن.
محمد عبد العظيم زرقانى، مناهل العرفان فى علوم القرآن.
دكتر صبحى صالح، مباحث فى علوم القرآن.
ابو عبد الله زنجانى، تاريخ القرآن.
دكتر محمود راميار، تاريخ قرآن.
دكتر سيد محمد باقر حجتى، پژوهشى در تاريخ قرآن كريم.
آية الله العظمى خوئى، البيان فى تفسير القرآن.
علامه طباطبائى، قرآن در اسلام.
محمد هادى معرفت، التمهيد فى علوم القرآن.
دكتر داود العطار، موجز علوم القرآن.
سيد جعفر مرتضى عاملى، حقائق هامة حول القرآن الكريم.

1. علوم قرآنى، علومى مربوط به قرآنند كه مباحثى نظير نزول قرآن، جمع قرآن، قراءت قرآن، اعجاز قرآن (مانند ناپذيرى)، تحريف ‏ناپذيرى قرآن، محكم و متشابه و ناسخ و منسوخ را شامل مى‏شوند.
2. نخستين نگارش‏ها در زمينه قرآن، از اواخر قرن اول هجرى آغاز گشته است.
3. علوم قرآنى در آغاز، معنايى عام و فراگير داشته و شامل تفسير و تجويد نيز مى‏شده است.
4. شروع اصطلاح علوم قرآنى به معناى رايج كنونى و تدوين كتب آن، به قرن پنجم هجرى باز مى‏گردد.
5. اولين كتاب جامع در زمينه علوم قرآنى، البرهان فى علوم القرآن، اثر گرانسنگ زركشى در قرن هشتم است.
6. برخى از كتب مرجع و مهم علوم قرآنى عبارتند از: الاتقان فى علوم القرآن، مناهل العرفان، البيان فى تفسير القرآن، التمهيد فى علوم القرآن و تاريخ قرآن. (18)

پى‏نوشتها

1. مناهل العرفان، ج‏1، ص‏27.
2. ر.ك: موجز علوم القرآن، ص‏18.
3. البرهان فى علوم القرآن، ج‏1، ص‏102.
4. الاتقان فى علوم القرآن، ج‏1، ص‏20.
5. البرهان فى علوم القرآن، ج 2، ص 157.
6. الاتقان فى علوم القرآن، ج 2، ص 87.
7. التمهيد، ج 1، ص‏7; محمد على مهدوى راد، «سيرنگارش‏هاى علوم قرآن‏»، بينات، ش‏3 (پاييز 1373).
8. محمدعلى مهدوى راد، همان; مقدمه التمهيد فى علوم القرآن.
9. مقدمه البرهان، ج‏1، ص‏48.
10. محمد ابراهيم جناتى، «سيرتاريخى تفسير و علوم قرآن‏» كيهان انديشه، ش 28.
11. دكتر على اصغر حلبى، آشنائى با علوم قرآن، ص‏132.
12. مناهل العرفان، ج‏1، ص‏31.
13. ر.ك: الفهرست، ص‏52 - 59.
14. امروزه علم تجويد نيز، كه پيش از اين در شمار علوم قرآنى بود، به صورت علم مستقلى مطرح است.
15. مناهل العرفان، ج 1، ص 35.
16. همان، ص‏39.
17. الاتقان، ج‏1، ص 7 و 16.
18. تاريخ قرآن، عنوان و موضوع كتاب‏هايى است كه برخى از نويسندگان آنها عبارتند از: ابوعبدالله زنجانى، دكتر محمود راميار و دكتر سيد محمدباقر حجتى.